Czym są układy zbiorowe pracy i co regulują?

Układy zbiorowe pracy są to dobrowolne porozumienia zawierane między pracodawcami a pracownikami reprezentowanymi przez organizacje związkowe. Regulują one wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku pracy, w tym przede wszystkim warunki pracy i płacy oraz inne świadczenia związane z pracą.

Przepisy prawa pracy przewidują zawieranie dwóch rodzajów układów. Układy zakładowe pracy, dalej ZUZP, zawierane przez pracodawcę i zakładową organizację związkową oraz układy ponadzakładowe zawierane przez ponadzakładowe organizacje związkowe z organizacjami pracodawców. Pracownicy mogą być objęci jednocześnie zakładowym i ponadzakładowym układem zbiorowym pracy. W takiej sytuacji postanowienia ZUZP nie mogą być mniej korzystne niż postanowienia obejmującego ich układu ponadzakładowego.

Ważne: Układ zbiorowy pracy zawiera się dla wszystkich pracowników bez względu na ich przynależność związkową, zatrudnionych przez pracodawców objętych jego postanowieniami, chyba że strony w układzie postanowią inaczej.

Układem mogą być objęte osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, jak również emeryci i renciści.

Przedmiotem uregulowań układu są:

warunki, jakim powinna odpowiadać treść stosunku pracy, z zastrzeżeniem, że układ nie może naruszać praw osób trzecich,
wzajemne zobowiązania stron układu, w tym dotyczące stosowania układu i przestrzegania jego postanowień,
inne sprawy nieuregulowane w przepisach prawa pracy w sposób bezwzględnie obowiązujący.

Pierwsza i ostatnia grupa postanowień układu ma charakter normatywny i reguluje warunki, które nie zostały jednoznacznie określone w Kodeksie pracy. Jest to główna część układu, decydująca o warunkach pracy i płacy, o drodze awansu zawodowego, o świadczeniach i uprawnieniach pozapłacowych, przy czym dolną granicę wynagrodzeń regulują powszechnie obowiązujące przepisy prawa (ustawa z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę - Dz. U. nr 200, poz. 1679 z późn. zm.). Druga grupa postanowień ma charakter obligacyjny i ma zapewnić prawidłową realizację norm układowych.

Przykład

Zakładowa organizacja związkowa wystąpiła z propozycją podjęcia rokowań w celu zawarcia ZUZP. W projekcie przewiduje wprowadzenie dłuższych okresów wypowiedzenia umów o pracę.

Ograniczeniem przedmiotowego zakresu układu jest zasada, że nie może on naruszać praw osób trzecich, a także nie może być mniej korzystny niż wynika to z przepisów kodeksowych. Stosownie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1999 r. (sygn. akt I PKN 438/99, OSNP 2000/12/475) postanowienia układu zbiorowego pracy zmieniające na korzyść pracowników zasady szczególnej ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy są ważne i prawnie skuteczne. Oceny korzystności postanowienia w tej sprawie dokonuje się na dzień zawarcia stosunku pracy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2006 r., sygn. akt I PK 97/05, OSNP 2007/3-4/39).

Zwracamy uwagę! ZUZP nie może określać warunków wynagradzania pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy (pracowników kierujących zakładem jednoosobowo, ich zastępców lub pracowników kolegialnego organu zarządzającego, a także głównych księgowych) oraz osób zarządzających zakładem pracy na innej podstawie niż stosunek pracy.

Swobodę zawierania układów zbiorowych pracy gwarantuje uprawnionym Konstytucja. Spod regulacji układowej są wyłączone te grupy zawodowe, których prawa i obowiązki regulują odrębne przepisy (pragmatyki służbowe). Jak wynika z art. 239 § 3 K.p., układu nie zawiera się dla:

członków korpusu służby cywilnej,
pracowników urzędów państwowych zatrudnionych na podstawie mianowania i powołania,
pracowników samorządowych zatrudnionych na podstawie wyboru, mianowania i powołania w: urzędach marszałkowskich, starostwach powiatowych, urzędach gminy, biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego, biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego,
sędziów i prokuratorów.

Przykład

Organizacja związkowa funkcjonująca w jednostce budżetowej wystąpiła z inicjatywą zawarcia ZUZP. Układ może zostać zawarty jednak z uwzględnieniem ograniczeń finansowych wynikających z ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej... (Dz. U. z 2011 r. nr 79, poz. 431). Zawarcie układu dla pracowników jednostek i zakładów budżetowych oraz gospodarstw pomocniczych może nastąpić wyłącznie w ramach środków finansowych będących w ich dyspozycji, w tym wynagrodzeń określonych na podstawie odrębnych przepisów.